Tradycje i symbole Bożego Narodzenia i ich znaczenie

Z Bożym Narodzeniem związanych jest wiele tradycji i symboli. Część z nich ma rodowód pogański, ludowy. Niektóre mają charakter typowo polski, inne to import za granicy. Na przestrzeni wieków wiele z nich zmieniło się, a niektóre zostały już zapomniane. Wszystkie kroki podejmowane w czasie świąt miały więc zapewnić szczęście, bogactwo i pomyślność gospodarstwa w nadchodzącym czasie.

Tradycje Bożego Narodzenia

Opłatek

Jednym z symboli bożonarodzeniowych jest opłatek. Dzielimy się nim z najbliższymi na znak pokoju. Zwyczaj ten wywodzi się z starochrześcijańskiego obrzędu składania chleba ofiarnego na ołtarzu. Na początku tylko podczas Eucharystii. Następnie zaczęto dzielić się przaśnym niekonsekrowanym chlebem, co symbolizowało udział we wspólnocie chrześcijańskiej. Pieczywo przypominający dzisiejszy opłatek pojawiło się w średniowieczu. Zaczęto zdobić je obrazami Świętej Rodziny i Narodzenia Pańskiego. W Polsce zwyczaj łamania się opłatkiem podczas kolacji wigilijnej sięga przynajmniej końca XVIII w. Dzielono się też kolorowymi opłatkami ze zwierzętami domowymi i duszami zmarłych. Miało to na celu zagwarantować gospodarstwo urodzaj i zapobiegać głodowi. Kawałek opłatka umieszczano w studni, aby nadać wodzie magiczne moce utrzymujące domowników w zdrowiu. Dzieląc się opłatkiem powinniśmy pamiętać o miłości i przebaczeniu bliźniemu.

_Opłatek

Kolędy

Po wieczerzy część z nas śpiewa kolędy. Nazwa wywodzi się od łacińskiego słowa "calendae" - w kalendarzu juliańskim pierwszy dzień miesiąca. W tym dniu starożytni Rzymianie świętowali Nowy Rok, m.in. śpiewając okolicznościowe pieśni. Tradycja ta dotrwała do XVI w. Współczesne znaczenie słowo "kolęda" nabrało pod koniec XVII w. Jednak pieśni bożonarodzeniowe mają starszy rodowód. W XV i XVI w. śpiewano tzw. rotuły, w XVII w.- symfonie. W kolejnym wieku rozpowszechniły się kantyki i kantyczki, a w XIX w. pojawiły się pastorałki. Te ostatnie mają wyraźnie ludowy charakter, należało je więc śpiewać tylko w domu. Pierwsze kolędy miał stworzyć, według legendy, św. Franciszek z Asyżu. Franciszkanie bowiem mają duże zasługi w rozprzestrzenieniu w Europie zwyczaju śpiewania pieśni związanych z świętowaniem przyjścia na świat Chrystusa. Na kształtowanie się kolęd wpływ miały francuskie pieśni taneczne. W Polsce zwyczaj śpiewania kolęd przybył z Zachodu w XV w. Szybko nabrały one swojskiego, ludowego charakteru. Jako pierwsze w Polsce rozpowszechniły się kolędy łacińskie i czeskie np. "Chrystus się nam narodził" sprzed 1435 r. Barok to okres nadawania kolędom treści patriotycznych i ludowych. Częstymi motywami był sarmacki przepych czy życie pasterskie. Z czasem pojawiły się pastorałki o wyraźnie rubasznym charakterze. Z tego powodu zostały zakazane przez Synod Gnieźnieński w 1602 r. Wiele wybitnych polskich pisarzy i poetów tworzyło kolędy np. Franciszek Karpiński ("Bóg się rodzi, moc truchleje"), Piotr Skarga, Jan Kochanowski i Juliusz Słowacki. Kolędy o charakterze patriotycznym były często pisane w trudnych warunkach np. podczas powstań przez pisarzy-amatorów.

Kolędnicy

Już trochę zapomnianym symbolem świąt są kolędnicy. To typowo polski zwyczaj. Byli to przebrani aktorzy-amatorzy, którzy ze swoimi występami odwiedzali sąsiadów. Podczas odwiedzin śpiewali, straszyli domowników oraz składali im życzenia. Czasami odgrywali proste scenki opowiadające historie narodzin Jezusa. Za swoje popisy otrzymywali dary - jedzenie lub drobną monetę. Istniały różne grupy np. z turoniem, kozą lub herody. Przyjmowano ich, ponieważ zwiastowali urodzaj, szczęście i zdrowie.

Symboliczne znaczenie mają też elementy wystroju domu i obejścia.

Choinka

Choinka symbolizuje życie i odrodzenie. W Polsce zwyczaj zdobienia nią domów sięga przełomu XVIII i XIX w. Przejęty został od niemieckich protestantów. Według tradycji choinkę stroi się 24 grudnia. Kiedyś służyły do tego jabłka, orzechy, bibułkowe i słomiane ozdoby. Jabłka symbolizują owoc rajski, mają zapewnić zdrowie i urodę, orzechy to znak dobrobytu i siły, a dzwoneczki zwiastują dobre wiadomości. Bardziej współczesne łańcuchy nawiązują do więzi rodzinnej, a lampki ochraniają przed złem. Bombki lub inaczej nazywane bańki pojawiły się w Polsce w XIX w. w Niemczech. Pierwsze powstały w 1847 r. z rąk Hansa Greinera. Choinkę zdobi się też aniołkami, które mają sprawować opiekę nad rodziną. Na czubku drzewka umieszczamy gwiazdę (symbol Gwiazdy Betlejemskiej), aniołka lub pikę (szklany lub plastikowy szpic). Ozdobienie czubka ma pomóc wrócić do domu krewnym. Pod choinką umieszczamy prezenty. Na początku zwyczaj ten był znany tylko u szlachty i mieszczan. Przed erą choinek dom zdobiono podłaźniczką, inaczej nazywaną jutką, rajskim sadem, bożym drzewkiem lub wiechą. Była to ozdoba popularna do lat 20 XX w., zwłaszcza na południu Polski. Pod sufitem umieszczano czubek lub gałęzie drzewa iglastego i zdobiono je jabłkami, orzechami oraz słomianymi lub bibułkowymi ozdobami, a także kolorowymi krążkami opłatków tzw. "światami" - symbolem urodzaju i pomyślności. W Wigilię wokół niej modliła się cała rodzina.

_Choinka

Jemioła

Inną ozdobą niejako poprzedzającą choinkę była jemioła. Już od starożytności uważana jest za środek chroniący przed złymi czarami, pożarami, gwarantować powodzenie, szczęście i bogactwo rodziny. Wieszano ją nad stołem wigilijnym po pierwszej gwiazdce i zostawiano do kolejnych świąt.

Szopka

Elementem wystroju kościołów i domów są szopki. Przedstawiają one miejsce narodzin Jezusa. Znajdziemy w niej figurki m.in. Jezusa w żłobku, Maryi, Józefa, Trzech Króli, pasterzy oraz zwierząt. Nad nimi znajduje się Gwiazda Betlejemska. Pierwszą stworzył święty Franciszek w 1223 r. Była to szopka z żywymi zwierzętami. Dziś szopki powstają niemal na całym świecie. W Polsce najbardziej popularne są szopki krakowskie. Swoją formą nawiązują do miniaturowej katedry ze wszelkimi detalami architektonicznymi. Powstają od II połowy XIX w., początkowo tworzyli je krakowscy murarze i pracownicy budowlani. Wówczas konstruowano 2 rodzaje szopek: małe z nieruchomymi figurkami oraz większe, które wykorzystywali kolędnicy. Od 1937 r. do dziś, co roku odbywa się konkurs na najpiękniejszą szopkę krakowską. Inną ruchomą szopkę zobaczymy w Olsztynie koło Częstochowy. Natomiast największa i najstarsza szopka ruchoma w Europie znajduje się w Wambierzycach. Stworzona została przez Longina i Hermana Wittigów w XIX w. Oprócz scen związanych z narodzinami Jezusa, zobaczymy tam m.in. Ostatnią Wieczerze oraz sceny z życia prostych ludzi. Najpopularniejsza żywa szopka w Polsce wystawiana jest przy ulicy Franciszkańskiej w Krakowie. Dodatkowymi atrakcjami są jasełka, koncert kolęd, konkursy i tańce. Największą szopkę na otwartej przestrzeni możemy podziwiać na terenie klasztoru jasnogórskiego w Częstochowie. Na ok. 2500 m kwadratowych zobaczymy Świętą Rodzinę, pastuszków, Trzech Króli oraz aniołów w otoczeniu choinek i sprzętu rolniczego. Niezwykła szopka znajduję się w Kościele Przemienienia Pańskiego przy ul. Miodowej w Warszawie. Oprócz scen biblijnych zobaczyć możemy sceny z historii Polski i Kościoła np. postać Zygmunta III Wazy, Józefa Piłsudskiego, św. Jana Pawła II czy fragment skrzydła tupolewa. Na świecie jednymi z popularniejszych są szopki neapolitańskie. Pierwsza powstała w XIII w. Tradycyjne tworzone są z terakoty, korala lub morskich muszli. Przedstawiają sceny narodzin Jezusa na tle Neapolu i okolic. Towarzyszą temu sceny pracy rolników i rzemieślników. Postacie cechuje wyrazista ekspresja. Najbogatsze szopki pokryte są złote.

Święty Mikołaj

Ze obchodami Bożego Narodzenia związana jest też postać Świętego Mikołaja. Wręcza on prezenty grzecznym dzieciom, a złym rózgę. Kiedyś był to człowiek przebrany w strój biskupa, z pastorałem w ręce. Bowiem Święty Mikołaj był biskupem Miry w Licji (współcześnie Turcja), żyjącym na przełomie III i IV w. Według jednej z legend obdarowywał on pieniędzmi na posag trzy córki sąsiada, który go nienawidził. Także z innymi potrzebującymi dzielił się tym, co miał. Umarł 6 grudnia ok. 345-352 r. Współczesny wizerunek św. Mikołaja w biało-czerwonym stroju stworzył artysta Fred Mizen w ramach kampanii reklamowej. W niektórych częściach Polski to nie św. Mikołaj rozdaję prezenty dzieciom. Na północy kraju jest to Gwiazdor. Tradycyjnie ubrany w baranią skórę, futrzaną czapkę, twarz ma pokrytą sadzą lub wykorzystuje maski. Na Kaszubach jest to człowiek ustrojony słomą. W Wielkopolsce spotkamy dwóch Mikołajów - dobrego i złego. W Małopolsce - aniołka. Na Górnym Śląsku prezenty przekazuje Dzieciątko symbolizujące Jezusa. Na świecie podarunki rozdaje np. Dziadek Mróz w Rosji, złośliwa wróżka we Włoszech czy drewniany pieniek w Katalonii. Popularnym zwyczajem jest też pisanie listów do św. Mikołaja przez dzieci np. do Norwegii, Finlandii czy Kanady. Wciąż żywa jest też tradycja wysyłania kartek świątecznych. Pierwsza powstała w 1846 r. w Anglii według projektu Johna Horsleya.

_{Święty Mikołaj}

Z Bożym Narodzenie związana jest bogata symbolika. To czas przesilenia zimowego. W ludowej tradycji był to okres związany z nadzieją na udane plony w nowym roku.

Źródło: Wszystko o Bożym Narodzeniu. Znaczenie religijne, tradycje, zwyczaje, ciekawostki, pod red. I. Korpyś, P. Szulc, Częstochowa 2015, s. 58-63, 66-77, 81-85